Sandbox jest do niczego... albo nie dla każdego

"Tu się na zamku zrobił ruch, już zbiega się rycerstwo!", jak pisał nieodżałowany Andrzej Waligórski w jednej z ballad o imć Dreptaku. To zdanie skojarzyło mi się z leciuteńkim fermentem, jaki zrobił się w komentarzach pod moim poprzednim wpisem. Jego efektem były dwa (usunięte już przez autora) komentarze Jarla oraz ciekawa rozmowa z Shockwavem. Abstrahując od emocji, postanowiłem napisać, dlaczego nie uważam sandboxa za "szczytową formę RPG", a uważam za prowizorkę, która do niczego nie prowadzi. Bo niestety, daliśmy sobie wmówić, że sandbox jest cacy, a railroad zły, a tymczasem wcale tak nie jest. Prawda, jak zwykle, leży gdzieś po środku.

Nowe/stare, czyli inna jakość
Z dokładniejszym opisem sandboxa spotkałem się około 2005-2006 roku, kiedy prowadziłem swoją kampanię w Forgotten Realms i szukałem czegoś, co pomoże ją trochę ożywić i odmienić. Chciałem znaleźć narzędzie, które sprawi, że nie będę się nudził na sesji, znając jej fabułę zanim przygoda się zaczęła. Tak wróciłem do kilku starszych modułów, jednocześnie czytając teoretyczne rozprawy Jarla.

Tutaj dwa szczere wyznania: pierwsze, kiedy w SDK na warszawskiej Starówce oglądałem stare moduły, miałem wrażenie, że całe to: "Zróbcie sobie sami, wymyślcie szczegóły we własnym zakresie, macie walną rękę" było niczym innym, jak próbą przykrycia braku pomysłów i wydawania niegotowego produktu. Drugie wyznanie jest następujące, nie uważam ani Gygaxa ani Arnesona za geniuszy. Żaden z nich nie zasługuje na to miani, ot mieli szczęście, że ich produkt wyszedł jako pierwszy i trafił do szerokiego grona odbiorców. Gdyby kilka miesięcy przed nimi Marc Miller wydał Travellera albo Greg Stafford Runequesta, gdyby te gry trafiły do szerszego odbiorcy, oni nazywani byliby ojcami RPG.

Co chcę przez to powiedzieć? Nie biję pokłonów przed sandboksem, ani przed jego twórcami, wręcz przeciwnie, patrzę krytycznie na ich dzieło. Od razu zaznaczę, że równie krytyczne spojrzenie mam na railroad, który stanowi przeciwny kraniec spektrum. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze stuprocentową swobodą graczy, w drugim z wolnością wyboru na poziomie Korei Północnej. Ani jedno, ani drugie nie jest dobre.


Moje boje w piaskownicy
Sięgam pamięcią do sandboksów, które pamiętam z własnego doświadczenia. Kilka ich  było, zacznę od tego, w który grałem: pathafinderowego Kingmaker. Piaskownica w pięciu odsłonach, w której gracze mają zbudować silną baronię, zdolną wesprzeć macierzystą metropolię w walce z potężniejszym sąsiadem. Z jednej strony szwendamy się po mapie i odkrywamy ciekawe miejsca, walczymy z potworami, zwierzętami i bandytami, z drugiej zawieramy przyjaźnie, sojusze i bawimy w politykę, a z trzeciej rozwijamy nasze państewko. Sporo tropów, NPC-ów, możliwości wyboru i nieskalowanego niebezpieczeństwa. Jak to w życiu awanturnika w świecie fantasy. Dotrwaliśmy do drugiej połowy drugiego tomu. Jeśli dobrze pamiętam, odwaliła wtedy kitę ostatnia postać z oryginalnej drużyny. U innych graczy, w tym mnie, przemiał był znacznie większy. Pozostawiliśmy za sobą masę niedokończonych wątków, niedomkniętych questów, BN-ów czekających na naszą pomoc, decyzję itp. Dziś, po kilku latach nie umiem powiedzieć, co mieliśmy zrobić, jakie były nasze plany i jak streścić Kingmakera. Jedyne, co pamiętam, to kilka przypadkowych śmierci w wyniku spotkań losowych. aha, i pyskówkę na sesji. Niby in-character, ale nie do końca.

Teraz sandboksy które prowadziłem, czyli doświadczenia zza "moje" strony ekranu Prowadzącego. Trochę nie po kolei chronologicznie, ale chyba czytelnicy mi to wybaczą. Pierwsza piaskownica o której chcę napisać, to ta, którą prowadziłem w WFRP 3. Postanowiłem połączyć stare z nowym: wykorzystać nibyplanszówkową mechanikę z otwartym stylem gry i poprowadziłem miejskiego sandboksa. Najpierw było wprowadzenie i krótka przygoda, które posłały bohaterów do Warschauburga na poszukiwanie człowieka, który wprowadził ich w zasadzkę
oraz tego, kto fatalnie urządził ich przewodniczkę. Ani jednego, ani drugiego celu bohaterowie nie zrealizowali. Zakopali się za to w śledzeniu porywaczy zwłok, korupcji w świątyni Morra, polowaniu na deformatów, śledzeniu aptekarza, który zwalczał trędowaty kult Nurgla i oczyszczał trute przez nich studnie. Po jakichś pięciu sesjach gracze całkiem się pogubili w wątkach, Bohaterach Niezależnych i bezpodstawnych próbach wciśnięcia wszystkich tych elementów w jedną całość. Zamknąłem piaskownicę jedną, zwyczajną sesją, sprzedałem trzecią edycję Wojowników Chaosu WFRP i podziękowałem graczom.

Drugi sandbox o którym chcę napisać to moja najbardziej u dana piaskownica. Wziąłem na warsztat Swords&Wizardry, wykroiłem północny skraj mojej kochanej Doliny Nentir i wpuściłem tam graczy. Wszystko było losowane: od leża jaszczuroludzi, przez Wilczycę, rodzinę uciekinierów z dalekiej północy, przez kult diabelstw i bandę goblinów, która zabiła pierwszego z bohaterów. Gra zakończyła się najbardziej epickim TPK-iem, jaki widziałem i do dziś uważam tamtą sesję za jedną z najlepszych, jaki prowadziłem. Ale jak to wyszło, patrząc chłodnym okiem? Mniej więcej tak, jak spacer z psem na długiej smyczy: człowiek zwiedzi z nim wiele ciekawych miejsc, ale donikąd nie dotrze. bohaterowie badali coraz to nowe wątki, porzucali starsze lub odkładali je na później, pewne kontynuowali, inne zarzucali. Nie wracali do NPC-ów lub zajmowali się czymś... niespecjalnie potrzebnym. Jestem w stanie przypomnieć sobie kilka ciekawych scen, kilka chwil, gdy musiałem bardzo improwizować, zaskoczony wydarzeniami losowymi lub decyzjami graczy, ale znów, nie potrafię wskazać, co się działo. Jeśli miałbym miałbym ten sandbox opisać jednym zdaniem, napisałbym: "błądzenie po północy".

No i pora na trzeci sandbox z mojego doświadczenia, tym razem science-fiction, oparty na mechanice Travellera. Rzecz dość świeża, bo z tego roku. Zaczęła się od tego, że naszło mnie, by nie skreślać RPG z mojego życia tak, jak to miało miejsce przez dobre ponad dwa lata. Tak, był okres, że sprzedałem prawie całą swoją kolekcję AD&D, masę innych gier i perełek, które kiedyś były jej chlubą. Postanowiłem wrócić do hobby i poprowadzić coś, czego jeszcze nie prowadziłem. Traveller jest moim faworytem, ogromnie lubię tę mechanikę, a sandboksowość jest weń immanentnie wbudowana. Przygotowaniom poświęciłem dwa miesiące: generowałem światy,
patronów, tabele wydarzeń losowych, spotkania w przestrzeni i na planetach. Później zorganizowałem sesję tworzenia postaci, rozmawiałem z graczami i byłem gotów do prowadzenia. Ekipa była chętna, postaci ciekawe, świat czekał na podróżników. Co mogło pójść źle? Wszystko. Przekładanie terminów, absencje, przedkładanie innych rozrywek ponad sesję dały mia nadzwyczaj wyraźny komunikat, że coś jest nie w porządku. Latanie po heksach i ich odkrywanie miało tyle emocji, co odsłanianie zakrytych kolumn w arkuszu kalkulacyjnym. Miałem wrażenie, że swoboda wyboru i mnogość możliwości sprawiła, że gracze nie wiedzieli, co robić. Nadmiar opcji sprawił, że nie potrafili związać się z bohaterami, co doprowadziło do tego, że "kupa cyferek chodziła po polach z cyferkami, badając inne cyferki, żeby uzyskać kolejne cyferki". Zamknąłem granie, zanim właściwie się rozpoczęło. Moi gracze zbadali kilka pól, dolecieli do pierwszej planety z ośmiu, które mieli zbadać i na tym koniec.

Should I go or should I stay?
Biorąc pod uwagę moje doświadczenia, powinienem odsądzić sandbox od czci i wiary, opluć, podeptać i wywalić do śmieci. Niech się cieszy, że kontenera nie podpaliłem. Ale nie tędy droga, nie będę obrzucał bluzgami czegoś tylko za to, że nie przypadło mi do gustu.

Sandbox nie jest szczytową formą RPG, daleko mu do tego. Fajnie, że gracze mają całkowitą wolność wyboru, ale to wcale nie przydaje grze rumieńców. Porównałbym to do sytuacji polskiego kabaretu po roku 1989: na palcach jednej reki można policzyć grupy, które dorównałyby odpowiednikom z czasów cenzury. Ograniczenia sprawiają, że rodzi się kreatywność, potrzebna do ich obejścia. Kiedy niczego nie trzeba, niczego się nie chce.

Piaskownica wymaga graczy o bardzo silnym charakterze, systematycznych, którzy prą do celu i, co najważniejsze, potrafią go sobie postawić. Zwykle takich znajduje się po drugiej stronie ekranu MG. Bez tej determinacji, sytuacja w grze rozejdzie się w szwach, po kilku(nastu) sesjach okaże się, że nie wiadomo, o co w niej chodzi, co się dzieje i co mają robić bohaterowie.

Na koniec, argument, który do mnie przemawia najmocniej: sandbox nie jest narzędziem do stworzenia opowieści. Owszem, może do tego dojść, ale można się też kroić drewnianym nożem. Człowiek się urobi, a efekt będzie średni. Jeśli drużyna lubi brać udział w historii ze wstępem, rozpoczęciem, rozwinięciem, kulminacją, zakończeniem i epilogiem, powinna wybrać zwykłą kampanię czy przygodę. Szanse na sukces są znacznie większe.

Na koniec muszę odpowiedzieć sam przed sobą na pytanie: czy dam jeszcze jedną szansę sandboksowi? Zapewne tak, ale to za jakiś czas. Na razie czeka mnie przygoda, być może kampania. Z określoną fabułą, w którą gracze i ich bohaterowie mają wejść, ze światem, który chcę wokół nich zbudować, z BN-ami, których mają poznać. Z wcześniej zaplanowaną historią, którą mogą zmienić, jeśli zechcą. Taki trochę railroad, trochę sandbox. Najlepsze z obydwu światów.